Κρίση και Παράδοση

Κρίση και Παράδοση

Παρασκευή, 28 Σεπτέμβριος 2012

 του Θεόδωρου Ι. Ζιάκα

Δεν θα σας μιλήσω για το τι ακριβώς λέει το βιβλίο* - θα διαμορφώσετε άλλωστε τη δική σας γνώμη μόλις το διαβάσετε. Είναι νομίζω καλύτερο να σας μιλήσω για το ιστορικό πλαίσιο, που γεννά το ενδιαφέρον για τέτοια βιβλία.

1. Το θέμα

Το θέμα είναι η κρίση του σημερινού πολιτισμού και το ερώτημα είναι μήπως η διέξοδος από την κρίση βρίσκεται στην Παράδοση.

Αλλά πώς μπορεί να διατυπώνεται μια τέτοια ιδέα, όταν μόλις μερικά χρόνια πριν ήταν τελείως αδιανόητη;

Η απάντηση βρίσκεται στη σχέση ιδανικού - πραγματικού στο εσωτερικό του σύγχρονου πολιτισμού. Τα πρότυπα του σημερινού πολιτισμού έχουν παγκόσμια επιρροή. Αντιπροσωπεύουν το ιδανικό. Είναι δηλαδή υπερ-επιθυμητά απ’ όλους τους ανθρώπους. Π.χ. όλοι θα ήθελαν να έχουν μια καλή δουλειά. Μια καλή πρώτη κατοικία. Ένα εξοχικό σε καλή παραλία. Καλές καταθέσεις στην τράπεζα και μια τελευταίου τύπου μερσεντές. Αν όχι δύο και τρεις. Το πρότυπο αυτό δεν έχει ωστόσο την αντίστοιχη εφαρμοσιμότητα. Είναι εφικτό μόνο για ένα πολύ μικρό τμήμα του πληθυσμού της Γης.

Υπάρχει λοιπόν μια αντίφαση. Την αντίφαση αυτή ο σημερινός πολιτισμός την όριζε ως προσωρινή ανωμαλία και τη χειραγωγούσε με την ιδεολογία της προόδου και με τα αντίστοιχα «προοδευτικά» πολιτικά κινήματα. Η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνικής θα επέτρεπε, με τη βοήθεια πάντοτε των «προοδευτικών δυνάμεων», να γενικευθεί στο άμεσο μέλλον το επίζηλο πρότυπο. Δυο λογιών τέτοια κινήματα είχαν αναλάβει, διαδοχικά, να εξαλείψουν την «ανωμαλία». Και τα δύο διεθνή: τα αστικοδημοκρατικά κινήματα και τα σοσιαλιστικά κινήματα. Τα δεύτερα είχαν έρθει να καλύψουν τη φθορά και αναξιοπιστία των πρώτων.

Η κατάρρευση και του κομμουνισμού έδειξε πως η «μεγάλη υπόσχεση» του συστήματος είναι απραγματοποίητη. Το χάσμα Βορρά-Νότου, που ενσαρκώνει την αντίφαση ανάμεσα στην καθολική αποδοχή του προτύπου και την μη καθολική του εφικτότητα, είναι σήμερα βαθύτερο από κάθε άλλη φορά. Τα νούμερα είναι αποκαλυπτικά: 447 άτομα κατέχουν περισσότερο πλούτο από το 50% του πληθυσμού της Γης. Τώρα πια το χάσμα δεν είναι δυνατόν να γεφυρωθεί και για οικολογικούς λόγους. Ο πλανήτης δεν αντέχει τον τρόπο ζωής του δυτικού ανθρώπου. Φθάσαμε δηλαδή στο μοιραίο σημείο όπου έχουμε κλείσιμο των οραματικών διεξόδων του συστήματος. Ο σύγχρονος πολιτισμός γνωρίζει πλέον κρίση οικουμενικότητας. Αυτή είναι η βασική όψη της κρίσης, για την οποία τόσος λόγος γίνεται.

2. Ο φουνταμενταλισμός

Σας μιλώ για πράγματα οφθαλμοφανή. Τα γνωρίζετε. Επίσης γνωρίζετε ότι τη θέση των κομμουνιστικών κινημάτων την έχουν καταλάβει, εδώ και αρκετό καιρό, τα φουνταμενταλιστικά κινήματα. Αυτά είναι παρόντα πλέον παντού στον κόσμο. Τόσο στο Νότο όσο και στον Βορρά.

Στην «πρωτοπορεία» του διεθνούς φουνταμενταλισμού βρίσκεται ο ισλαμικός φουνταμενταλισμός. Η πραγματικότητα του φουνταμενταλισμού δείχνει ακριβώς ότι η «επιστροφή στην Παράδοση» είναι πλέον τρέχουσα πρόταση. Δεν γνωρίζει σύνορα.

Γιατί συμβαίνει η «στροφή στο παρελθόν»; Ας δούμε λίγο το ερώτημα. Αυτό που λέμε «σύγχρονος πολιτισμός» είναι κράμα παραδόσεων, όπου κυριαρχούν τα πρότυπα του δυτικού πολιτισμού. Ο δυτικός τρόπος ζωής εμπνέεται κι αυτός από μια παράδοση. Παρόλο που δεν πιστεύει στην «παράδοση». Αντιπροσωπεύει απλώς τη νεώτερη απ’ όλες τις παραδόσεις.

Η ανάδειξη των δικών της προτύπων σε κυρίαρχα, σημαίνει ότι έχει υποτάξει τις παλιότερες παραδόσεις. Άλλες κατόρθωσε να τις καταστρέψει. Να τις εξαφανίσει. Ενώ τις πιο μεγάλες απλώς τις ενσωμάτωσε. Και το πέτυχε αυτό χάρις στη φαινομενική οικουμενικότητα των προτύπων του. Χάρις στην υποθετική εφικτότητά τους. Παράδειγμα: Ενώ οι παλιότερες παραδόσεις υπόσχονταν τον παράδεισο, αλλά για την άλλη ζωή, αυτή εδώ έκανε τον καταναλωτικό παράδεισο χειροπιαστή πραγματικότητα. Είναι το σούπερ μάρκετ.

Καθώς όμως άρχισε να γίνεται σαφές, για τα δισεκατομμύρια των παριών του σύγχρονου κόσμου ότι το σούπερ μάρκετ είναι εξ ίσου άπιαστο όνειρο με τον μουσουλμανικό παράδεισο, το παρελθόν αποδεσμεύεται. Η «παράδοση» αποκτά αυτοπεποίθηση. Εκεί μάλιστα όπου το χάσμα είναι πολύ μεγάλο προβάλλει τον εαυτό της ως εναλλακτική λύση. Καθώς αντιπροσωπεύουν μεγάλους πολιτισμούς, που στο παρελθόν είχαν διεκδικήσει σκληρά την οικουμενικότητα, οι παλιές παραδόσεις είναι τώρα σε θέση να πείθουν όχι μόνο ιδεολογικά, αλλά και πρακτικά. Οι ισλαμιστές π.χ. οικοδομούν ισχυρά δίκτυα αλληλεγγύης, που τρέφουν, ντύνουν και περιθάλπουν τις μάζες που τους ακολουθούν. Μακάρι βέβαια να έκαναν κάτι τέτοιο και οι δικοί μας φουνταμενταλιστές.

Δεν πρέπει να μας τρομάζουν οι λέξεις. Φουνταμενταλισμός = αναθεμελιωτισμός. Δεν είναι κάτι κακό εξ ορισμού. Αν το σπίτι σου καταρρέει, λόγω σαθρής θεμελίωσης, τι πιο λογικό από το να θέλεις να το ανα-θεμελιώσεις σε πιο γερά θεμέλια;

3. Η αλλοτρίωση της παράδοσης

Ο σύγχρονος πολιτισμός είναι, λοιπόν, δομή παραδόσεων με κυρίαρχη τη δυτική παράδοση. Η θεώρηση αυτή έχει μεγάλη αξία, γιατί μας επιτρέπει να τοποθετήσουμε την κρίση στο επίπεδο της σχέσης μεταξύ των παραδόσεων. Μας επιτρέπει να αντιληφθούμε την κρίση ως κρίση ηγεμονίας της δυτικής παράδοσης πάνω στις υπόλοιπες.

Τι σημαίνει όμως κυριαρχία μιας παράδοσης πάνω σε μία άλλη; Σημαίνει κυριαρχία των δικών της προτύπων, του δικού της συστήματος ιεράρχησης των αναγκών, στον καθημερινό βίο των οπαδών της κυριαρχούμενης παράδοσης. Η κυριαρχία ολοκληρώνεται σε ενσωμάτωση-αλλοτροίωση, όταν η κυρίαρχη παράδοση ελέγχει επιπλέον την παιδεία της κυριαρχούμενης παράδοσης. Η μασονική Στοά της οδού Αχαρνών μπορεί π.χ. να ελέγχει το Δ.Σ. της Ριζαρείου Σχολής, από την οποία βγαίνουν, ως γνωστόν, οι περισσότεροι ιερείς της ελλαδικής εκκλησίας. Αυτή είναι η οφθαλμοφανής περίπτωση. Η άλλη, η ανεπίγνωστη, που είναι και η πιο σημαντική, είναι αυτή η ανεπίγνωστη για την οποία μιλά ο Χρ. Γιανναράς, στο «Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα», που τόσο ενόχλησε τους καθ’ ημάς φουνταμενταλιστές. Στο βιβλίο αυτό ο Χ.Γ. απέδειξε ότι τους τελευταίους αιώνες κυριαρχούν στην ορθόδοξη εκκλησία τα δυτικά θρησκευτικά πρότυπα, ενώ οι εκπρόσωποί της νομίζουν ότι κάνουν αγώνα εναντίον της Δύσης. Η πνευματική ηγεμονία της δυτικής παράδοσης, πάνω στις παλιότερες έχει σαν περιεχόμενο την αλλοτροίωση των παραδόσεων αυτών.

Όταν μιλούν, συνεπώς, για την «παράδοση», ως λύση, ποιά ακριβώς παράδοση εννοούν; Γι’ αυτό που είναι πραγματικά η παράδοση, τελώντας υπό καθεστώς αλλοτροίωσης, ή για «κάτι άλλο»;

Γύρω από το ερώτημα αυτό αναπτύσσεται και η εσωτερική αντίφαση κάθε φουνταμενταλισμού. Οι δυνάμεις τις «παράδοσης» πολώνονται μεταξύ ενός «συντηρητικού» πόλου, ο οποίος ταυτίζει την παράδοση με τη σύγχρονη μορφή της και ενός «ριζοσπαστικού» πόλου, ο οποίος κηρύσσει την «επάνοδο» στην «αρχική γνησιότητα» της παράδοσης. «Γνησιότητα» που βρίσκεται, ωστόσο, μόνο στο επίπεδο του φαντασιακού. Γιατί δεν έχει αντίκρισμα στον τρόπο ζωής καμιάς κοινωνικής ομάδας.

Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή στον ισλαμικό φουνταμενταλισμό, που είναι και ο πιο δραστήριος. Τη ζήσαμε και στην περίπτωση του μαρξισμού, στην τελευταία φάση του, των δεκαετιών ‘60 και ‘70, όπου πλήθος κινημάτων «επιστροφής στην αρχική γνησιότητα», ενέπνευσαν την τότε διεθνή νεολαία. Σε μας σήμερα, όπου ο φουνταμενταλισμός είναι ασθενέστερος, χρειάζεται πιο εξασκημένο μάτι για να αναγνωρίσει κανείς το φαινόμενο. Η εσωτερική αυτή αντίφαση αποτελεί και τη θεμελιώδη αδυναμία του φουνταμενταλισμού, η οποία δεν του επιτρέπει να συστήσει αποτελεσματική απειλή για την κυρίαρχη δυτική παράδοση, παρά την κρίση αυτής της τελευταίας.

Η συντηρητική πλευρά του φουνταμενταλισμού, παρουσιάζοντας την αλλοτριωμένη παράδοση ως «λύση», κλείνει ουσιαστικά κάθε δυνατότητα διεξόδου. Διότι δεν αμφισβητεί τον εαυτό της. Αγνοεί τον χαρακτήρα της κρίσης των προτύπων με τα οποία, στην πράξη, έχει συμβιβασθεί.

Η ριζοσπαστική πλευρά είναι έτσι αναγκασμένη να κάνει διμέτωπο αγώνα: να αμφισβητήσει τόσο την ξένη κυρίαρχη παράδοση, όσο και την αλλοτριωμένη ντόπια παράδοση. Και κυρίως να δώσει αυτό που θα μπορούσε να είναι η σημερινή «γνήσια» ενσάρκωση των παραδοσιακών προτύπων. Κάτι ανέφικτο ακόμα και για τις περιορισμένες τοπικές συνθήκες, πόσο μάλλον για την κλίμακα του παγκόσμιου συστήματος.

4. Αδιέξοδο;

Αυτό σημαίνει ότι η λύση δεν μπορεί να έλθει από τις παραδόσεις του Νότου. Υπό κανονικές συνθήκες βεβαίως. Γιατί αν ο Βορράς εξακολουθήσει να μην κάνει τίποτα για να μειώσει το χάσμα Βορρά-Νότου είναι καταδικασμένος. Η δράση του δημογραφικού παράγοντα και η ηθική διάβρωση, υποσκάπτουν τη δύναμή του και κάποια στιγμή θα φέρουν την πτώση του.

Στην περίπτωση αυτή η Παράδοση θα έχει νικήσει, αλλά μόνο φαινομενικά. Δεν μπορεί καμιά από τις παραδόσεις του Νότου να παίξει τον οικουμενικό ρόλο που δεν μπόρεσε να παίξει η δυτική παράδοση. Δηλαδή να ενοποιήσει τον κόσμο. Δεν είναι δυνατόν μια παράδοση, η οποία στο παρελθόν απέτυχε να γίνει οικουμενική, να το κατορθώσει σήμερα. Σήμερα που οι ανάγκες των ανθρώπων δεν είναι πλέον παραδοσιακές. Την αδυναμία της αυτή θα ήταν αναγκασμένη να την αντισταθμίσει με άσκηση βίας, για να καθυποτάξει τις άλλες παραδόσεις. Σε μικρογραφία το είδαμε στη Βοσνία. Γι’ αυτό η ενδεχόμενη κατάρρευση του Βορρά και η ντε-φάκτο επιβολή του φουνταμενταλισμού, θα ήταν μια φρικαλέα προοπτική. Σωστά την έχουν αποκαλέσει «νέο μεσαίωνα».

Ενώ η δυτική παράδοση εμφανίζει ήδη έλλειμμα οικουμενικότητας, οι κυριαρχούμενες παραδόσεις εμφανίζουν ασύγκριτα μεγαλύτερο. Βρισκόμαστε λοιπόν σε αδιέξοδο;

5. Οι λύσεις

Αν σκεφθούμε «ολιστικά» είμαστε υποχρεωμένοι να ορίσουμε την κρίση, ως «κρίση ηγεμονίας». Θα ήταν όμως λάθος να μείνουμε στη θεώρηση αυτή, γιατί θα κινδυνεύαμε να πιστέψουμε ότι η κρίση οφείλεται στη δύναμη αντίστασης των κυριαρχούμενων παραδόσεων. Πράγμα που δεν ισχύει. Οι αιτίες της κρίσης είναι ενδογενείς και βρίσκονται στο εσωτερικό της κυρίαρχης παράδοσης. Επομένως μόνο εκεί μπορούν να ξεπεραστούν.

5.1 Το ανθρωπολογικό περιεχόμενο της κρίσης

Δεν έχω χρόνο για ανάλυση αλλά πρέπει να γνωρίζουμε ότι χωρίς ειδική ανθρωπολογική θεωρία για την κρίση μόνο ρηχότητες μπορούμε να λέμε. Μια θεωρία που έχει ανθρωπολογικό βάθος και δεν είναι ανιστορική, είναι αυτή που μας μιλά για κρίση της νεωτερικής εξατομίκευσης. Βασικά σημεία της θεωρίας αυτής είναι:

α) Το νεωτερικό άτομο γεννήθηκε από την κολεκτιβιστική μήτρα του μεσαιωνικού παπισμού, με «μαμή» την «Αναγέννηση» και τις αστικές επαναστάσεις.

β) Το νεωτερικό άτομο έχει ολοκληρώσει, στα ιστορικά κέντρα του, την ανάπτυξή του ήδη από τον περασμένο αιώνα.

γ) Συντελείται σήμερα η πλήρης κατάρρευση του νεωτερικού ατόμου και στη θέση του μπαίνει ο αυτοματισμένος άνθρωπος, ο οποίος δεν είναι άτομο.

δ) Ο αυτοματισμένος άνθρωπος είναι ανίκανος να αποστασιοποιηθεί από τα συστήματα που φτιάχνει, ώστε να μπορέσει να ελέγξει τις αντιφάσεις τους. Κι εδώ βρίσκεται η βαθύτερη  ουσία της κρίσης.

5.2 Οι τρεις θέσεις

Από την ανάλυση με βάση τη θεωρία αυτή διαγράφονται ευκρινώς τρεις ενδεχόμενες θέσεις:

α) Ανασυγκρότηση-αναπαλαίωση του νεωτερικού ατόμου. Επιστροφή στον Καρτέσιο, ας πούμε. Άντε στον Σπινόζα.

β) Επιστροφή στους προνεωτερικούς πολιτισμούς, όπως υποστηρίζουν οι φουνταμενταλιστές του Νότου.

γ) Αναζήτηση, μέσα από την πάλη για την υπέρβαση της μηχανικότητας, ενός νέου τύπου ανθρώπου, μετα-ατομικού και μετα-κολεκτιβιστικού. Αυτή είναι η μετανεωτερική λύση.

Αν κληθείτε να διατυπώσετε άποψη θα υποχρεωθείτε να καταλήξετε σε μία από τις τρεις αυτές θέσεις. Τη νεωτερική, την παραδοσιοκεντρική και τη μετανεωτερική. Έτσι μπορείτε να ταξινομήσετε και τα βιβλία που πραγματεύονται την πολιτισμική κρίση. Όλα βεβαίως έχουν ειδικό ρόλο να επιτελέσουν και όλα είναι χρήσιμα. Σε μια δημοκρατική κοινωνία ο πολίτης πρέπει να γνωρίζει όλες τις αντιτιθέμενες προσεγγίσεις, πριν αποφασίσει τι θέση θα λάβει. Η αλήθεια για την κρίση προσεγγίζεται όχι μόνο από τη μία θέση αλλά και από τις τρεις συγχρόνως.

Η μετανεωτερική θέση υποβάλλει μιαν ειδική σχέση με την παράδοση, η οποία μπερδεύει πολύ, τόσο τους νεωτερικούς όσο και τους παρδοσιοκεντρικούς. Το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα δεν ανήκει στην κατεύθυνση αυτή. Τοποθετείται, όπως και το περιοδικό «Σύναξη», στον ριζοσπαστικό πόλο του παραδοσιοκεντρικού ρεύματος και ενδιαφέρεται μόνο για την αναπαραγωγή του «αυθεντικού» εκκλησιαστικού βιώματος. Για την «εσχατολογική» - μη ιστορική διάσταση της παραδόσεως. Δεν βλέπει έτσι καμιά αξία στη δική μας ιστορική σάρκα της παραδόσεως: την ελληνικότητα.

5.3 Η μετανεωτερική αξία της ελληνικότητας

Όμως το ενδιαφέρον για την ελληνικότητα πηγάζει από τη μετανεωτερική αξία της και όχι από κάποιον «ελληνοκεντρικό ρομαντισμό». Προσέξτε ορισμένες «αναλογίες» σχετικά με το επίμαχο και μάλλον δυσνόητο αυτό σημείο:

α) Ο Ελληνισμός έχει αναπτύξει εξατομικευτικό και όχι κολεκτιβιστικό πολιτισμό.

β) Πέρασε την εμπειρία της εξατομίκευσης, αλλά και της κρίσης της.

γ) Για να ξεπεράσει την κρίση ασπάστηκε τον χριστιανισμό.

δ) Βρήκε στον χριστιανισμό τη διέξοδο που γύρευε γι’ αυτό και έφτιαξε ένα νέο χιλιόχρονο πολιτισμό.

Βεβαίως σε κάποιο ζωτικό σημείο ο χριστιανικός Ελληνισμός εκτροχιάσθηκε, για να υποκύψει στον πιο βάρβαρο κολεκτιβισμό. Του Μωάμεθ, από την Ανατολή και του Καρλομάγνου, από τη Δύση. Κι από τότε δεν ξέρει πού πατά και πού πηγαίνει. Θα σημειώσω ότι το σημείο εκτροχιασμού παραμένει εκτός παραδοσιακής συνειδήσεως, πράγμα που απαξιώνει την τόσο χρήσιμη για τη σημερινή κρίση ελληνική εμπειρία.

Είναι νομίζω πολύ χρήσιμη η ελληνική εμπειρία, ακριβώς γιατί εμπεριέχει τη γνώση ότι το άτομο μπορεί να αναγεννηθεί από την τέφρα του. Να γίνει Πρόσωπο. Όχι στο επίπεδο της φαντασιακής «εσχατολογικής» σχέσης του με τον Θεό, αλλά στο εδώ και τώρα των κοινωνικών σχέσεων.

Για την κατανόηση του θεμελιώδους αυτού σημείου θα προσθέσω μερικές διευκρινίσεις πάνω στη φυσιολογία των Παραδόσεων.

5.4 Η παράδοση ως φορέας της υποκειμενοποίησης

Ο άνθρωπος δεν γεννιέται υποκείμενο αλλά γίνεται, μέσω της έμμεσης ή άμεσης μαθητείας του στις διάφορες υποκειμενοποιητικές παραδόσεις. Οι παραδόσεις είναι οι θεματοφύλακες του ιδανικού (του καλού, του ωραίου, του αληθινού) και βεβαίως των προτύπων που το μορφοποιούν. Ελέγχουν έτσι, άμεσα ή έμμεσα, τη διάπλαση του υποκειμένου. Αυτό είναι το κοινό χαρακτηριστικό όλων των παραδόσεων.

Στο εσωτερικό κάθε παράδοσης τίθεται ένα θεμελιακό ερώτημα, το οποίο αναφέρεται στη διαχείριση της ατομικότητας, της αναδυόμενης στη διάρκεια κάθε υποκειμενοποίησης: Θα ιδούμε σαν θετικό γεγονός την ατομικότητα και θα τη βοηθήσουμε να αναπτυχθεί, ή θα τη θεωρήσουμε σαν παθολογικό φαινόμενο και θα μεθοδεύσουμε την εξάλειψή της; Το ιδανικό μας θα είναι εξατομικευτικό ή κολεκτιβιστικό; Από την πρωταρχική αυτή νοηματοδότηση του υποκειμένου (ατομικό-συλλογικό-σχέσεις), προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση, καθορίζεται η διαίρεση των παραδόσεων σε εξατομικευτικές και κολεκτιβιστικές.

Πλην της αρχαίας ελληνικής και της νεώτερης δυτικής, που είναι παραδόσεις εξατομίκευσης, όλες οι άλλες είναι κολεκτιβιστικές. Η προοπτική του «νέου μεσαίωνα», για την οποία μιλήσαμε, αναφέρεται στο ενδεχόμενο της επικράτησης κολεκτιβιστικών παραδόσεων. Όπως λ.χ. ο ισλαμισμός. Έναντι των κολεκτιβιστικών παραδόσεων κάθε εξατομικευτική παράδοση αντιπροσωπεύει μια ανώτερη ανθρωπολογική βαθμίδα στην ιστορία του πολιτισμού.

Μένει να δούμε τη διαφορά της νεώτερης δυτικής παράδοσης, από την αντίστοιχη ελληνική: Και οι δύο φτιάχνουν άτομο, πράγμα που τις καταχωρεί στην ίδια οικογένεια. Αλλά ο τύπος ατόμου που φτιάχνουν είναι πολύ διαφορετικός. Ως προς το ελληνικό άτομο έχουμε τρεις θεμελιώδεις διαφορές που αξίζει να τις αναφέρουμε:

Η πρώτη είναι ότι ενώ το ελληνικό άτομο είναι κοσμοκεντρικό το δυτικό είναι ιστορικιστικό. Το ελληνικό άτομο καλείται να συντονιστεί με το ιδανικό, το οποίο όμως βρίσκεται έξω του, στον φυσικό κόσμο (ως Αρμονία). Το δυτικό άτομο βλέπει μεν το ιδανικό έξω από την παροντική παρουσία του, αλλά το τοποθετεί στον ιστορικό μέλλοντα. Το νέο είναι εδώ αυταξία και το παραδοσιακό απαξία. Αληθές, καλό και ωραίο, είναι αυτό που θα έρθει. Όχι αυτό που υπήρξε κάποτε, ή βρίσκεται έξω από την ιστορία. Γι’ αυτό και το ορθό όνομα της νεότερης δυτικής παράδοσης είναι Νεωτερικότητα.

Η δεύτερη διαφορά βρίσκεται στην αντίληψη των δύο τύπων ατόμου για τη σχέση ελευθερίας-δικαιοσύνης. Σε αντίθεση με το ελληνικό άτομο, το νεωτερικό δεν ενδιαφέρεται για τη δικαιοσύνη, γιατί πιστεύει ότι η δικαιοσύνη, το συλλογικό συμφέρον, απορρέει αυτόματα από την ελεύθερη σύγκρουση των ιδιοτελών ατομικών επιδιώξεων.

Η τρίτη διαφορά βρίσκεται στον τρόπο θεώρησης των ανθρωπίνων σχέσεων. Ενώ το ελληνικό άτομο θέτει σε προτεραιότητα την αμεσότητα των σχέσεων, και θέλει την κοινότητα κοινωνία προσώπων, το νεωτερικό άτομο επιζητεί την απο-προσωποποίηση των σχέσεων και την οικοδόμηση της κοινότητας στη βάση απρόσωπων συστημάτων.

6. Ο χαρακτήρας της κρίσης

Έπειτα από τις διευκρινίσεις αυτές ας επανέλθουμε στην κρίση. Θεωρούμενη εξωτερικά ορίζεται ως κρίση ηγεμονίας πάνω στις άλλες παραδόσεις. Εσωτερικά όμως ορίζεται ως κρίση της νεωτερικής εξατομίκευσης. Το νεωτερικό άτομο καταρρέει και στη θέση του μπαίνει ο αυτοματισμένος άνθρωπος.

Τον χαρακτήρα της νεωτερικής κρίσης έχει επομένως νόημα να τον αναλύσουμε όχι σε αντιδιαστολή με τις κολεκτιβιστικές παραδόσεις, οι οποίες αρνούνται την ατομική ελευθερία, αλλά σε αντιδιαστολή με την ελληνική εξατομίκευση, Δηλαδή σε σχέση:

α) με την οξεία διαστολή φύσης και ιστορίας,

β) την αντίθεση ελευθερίας-δικαιοσύνης και

γ) τη διαστολή εμπρόσωπων σχέσεων και απρόσωπων συστημάτων.

Κι αυτά όχι για να «γυρίσουμε» στην ελληνική αρχαιότητα, αλλά για να στοιχειοθετήσουμε μια μετα-νεωτερική πρόταση.

Σ’ αυτή τη βάση μπορούμε να αξιοποιήσουμε και την ελληνική χριστιανική παράδοση, τον ιστορικό καρπό της συνάντησης Ελληνισμού και χριστιανισμού. Κι αυτό γιατί, η παράδοση αυτή, ενσάρκωσε την ιστορική διέξοδο του ελληνικού ατόμου από την ανάλογη κρίση της αρχαίας εξατομίκευσης.

Το Πρόσωπο λειτούργησε στην ιστορία ως πρόταση για το ξεπέρασμα της κρίσης του ελληνικού ατόμου. Το ερώτημα είναι αν μπορεί να χρησιμεύσει και ως πρόταση για την υπέρβαση της κρίσης του νεωτερικού ατόμου. Αν το Πρόσωπο αντιστοιχεί σε μια ανθρωπολογική βαθμίδα στην οποία μπορεί να εξελιχθεί το άτομο, τότε ίσως αποτελεί την απάντηση. Το ερώτημα αυτό είναι, κατά τη γνώμη μου, και η τελευταία λέξη της προβληματικής μας πάνω στη νεωτερική κρίση.

Οι τελευταίες διατυπώσεις μου θέτουν ασφαλώς πολλά ερωτήματα στα οποία δεν έχω τον χρόνο να αναφερθώ. Κλείνοντας την εισήγησή μου θα έλεγα ότι σας περιέγραψα, όσο πιο συνοπτικά μπορούσα, το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αποκτά νόημα το διάζευγμα κρίση - παράδοση. Και βέβαια η συζήτηση βιβλίων όπως αυτό που παρουσιάζουμε σήμερα.

(*Ομιλία στη Θεσσαλονίκη το 1997 κατά την παρουσίαση του βιβλίου του Σωτήρη Γουνελά: «Η κρίση του πολιτισμού». Αρμός 1997.)

-----------------------------------------

Απάντηση - Σχόλιο

29-09-2012 23:37

- Τσουρίδης Παναγιώτης

Αν το Πρόσωπο λειτούργησε ήδη στην ιστορία ως πρόταση μια φορά και οδήγησε την οικουμένη, η οποία προχώρησε εν συνεχεία στον εξατομικευτικό (νεωτερικό) πολτισμό, πως μπορεί να ξαναποτελέσει πρόταση?

-----------------------------------------

 Απάντηση - Σχόλιο

01-10-2012 13:15

- Θεόδωρος Ι. Ζιάκας

Ξαναδιαβάζοντας σήμερα –ύστερα από 15 χρόνια- την ανθρωπολογική αυτή προσέγγιση βλέπω ότι επί της ουσίας δεν χρειάζεται να αλλάξω κάτι.

Ως ανθρωπολογική υπερβαίνει, βέβαια, τις κάθε είδους πολιτικές προσεγγίσεις (των «οικονομικών» συμπεριλαμβανομένων), αλλά δεν τις υποκαθιστά. Πρέπει δηλαδή να λαμβάνεται υπόψη ως συμπληρωματική προσέγγιση.

Από τη στιγμή, βέβαια, που η κρίση γίνεται ανθρωπολογική, είναι αδύνατο να ξεπεραστεί αν δεν βρεθεί ανθρωπολογική διέξοδος. Οι ενδοσυστημικές πολιτικές «λύσεις» μπορούν απλώς να παρατείνουν την ανθρωπολογική κρίση. Βεβαίως αν υπάρξει ανθρωπολογική διέξοδος αυτή θα εκφραστεί και ως πολιτική λύση.

Αυτό που υποστηρίζω είναι ότι μόνο μετανεωτερικές (μετα-κολεκτιβιστικές και συγχρόνως μετα-ατομικές) πολιτικές λύσεις θα μπορούσαν να σπάσουν το ανθρωπολογικό αδιέξοδο. Και ότι αν δεν βρεθούν, θα υπάρξει, κατ’ ανάγκην, κατολίσθηση σε έναν νέο κολεκτιβισμό τεχνοφασιστικού τύπου, ενώπιον του οποίου οι δεσποτισμοί του παρελθόντος θα φαντάζουν παιδικές χαρές... Προϋποθέτουν όμως -οι μετανεωτερικές πολιτικές λύσεις- μια αντίστοιχη διάνοιξη στο ανθρωπολογικό επίπεδο.

Το περίγραμμα του προβλήματος είναι η πόλωση κολεκτιβισμού-ατομοκεντρι σμού, όπου ο δεύτερος εμφανίζεται ως διέξοδος από την κρίση του πρώτου και τανάπαλιν. Βεβαίως αν η κρίση της νεωτερικής εξατομίκευσης, που είναι η ουσία του προβλήματος σήμερα, έχει χαρακτηριστικά επιστημολογικής μοναδικότητας, ότι δηλαδή δεν υπήρξε ποτέ κάτι ανάλογο στην ιστορία, τότε θα πρέπει να αρκεστούμε απλώς στην μεταφυσική ή την επιστημονική φαντασία, όπως κάνουν άλλωστε όσοι ήδη προβληματίζονται επ’ αυτού. Οι υπόλοιποι δεν προβληματίζονται καν, επειδή πιστεύουν apriori ότι δεν υπάρχει ανθρωπολογικός τόπος πέρα από το Άτομο, ότι το δίπολο κολεκτιβισμού-ατομοκεντρι σμού είναι ανυπέρβλητο.

Εγώ τόλμησα να πάω κόντρα στο ρεύμα αυτό, επειδή είχα την διαίσθηση ότι ο αρχαίος ελληνικός ανθρωπολογικός τύπος ήταν Άτομο, ότι πέρασε την κρίση της εξατομίκευσης και ότι μέσω του χριστιανισμού βρήκε ανθρωπολογική διέξοδο σε έναν όντως μετα-κολεκτιβιστικό και μετα-ατομικό τύπο, το ελληνορθόδοξο Πρόσωπο, το οποίο και ενσαρκώθηκε στο εσωτερικό του βυζαντινού πολιτισμού, όχι μόνο ως ιδανικό αλλά και σε κάποιο σημαντικό βαθμό ως καθημερινότητα στη ζωή των Κοινών. Προσπάθησα να το επιβεβαιώσω αυτό με την αντίστοιχη έρευνα, από την οποία και αποκόμισα τα στοιχεία τα οποία μου έδωσαν την δυνατότητα να επεξεργαστώ την μετανεωτερική ανθρωπολογική θεωρία που παρουσιάζεται στην ως άνω ομιλία του 1997.

Η θεωρία μου ήταν βέβαια «καμένη από χέρι», γιατί το διανοητικό περιβάλλον μέσα στο οποίο διατυπώθηκε, ήταν και παραμένει απολύτως εχθρικό προς κάθε μετανεωτερική αναζήτηση, στην οποία θα είχε θέση η ελληνική ανθρωπολογική εμπειρία. Δεν εννοώ τις αναμφισβήτητες γνωσιολογικές δυσκολίες, που έχουν σχέση με τις διαφορές Δούλου-Ατόμου-Προσώπου, όπως και μεταξύ ελληνικού και νεωτερικού Ατόμου, ή μεταξύ του προνεωτερικού και του ενδεχόμενου μετανεωτερικού Προσώπου, η αποσαφήνιση των οποίων δεν είναι και τόσο ανυπέρβλητη, όσο εκ πρώτης όψεως φαίνεται. Εννοώ βαθιές ψυχικές εμμονές.

Σημ. Κύριε Τσουρίδη το ερώτημά σας "Αν το Πρόσωπο λειτούργησε ήδη στην ιστορία ως πρόταση μια φορά και οδήγησε την οικουμένη, η οποία προχώρησε εν συνεχεία στον εξατομικευτικό (νεωτερικό) πολτισμό, πως μπορεί να ξαναποτελέσει πρόταση?" εμπεριέχει την άποψη ότι η Νεωτερικότητα είναι κατά κάποιον τρόπο "συνέχεια" του ελληνικού πολιτισμού. Αυτό "χαλάει" το ερώτημα και δεν μπορώ να το απαντήσω.

Η Νεωτερικότητα είναι αποτέλεσμα όχι συνέχειας αλλά ρήξης με την ανθρωπολογική παραγματικότητα της ελληνικής οικουμένης. Οι νορδικοί λαοί κατά την μετάβασή τους από τον κολεκτιβισμό στην εξατομίκευση ανέπτυξαν μια μορφή ατομικότητας διαμετρικά αντίθετου εξελικτικού προσανατολισμού από εκείνου της ελληνικής. (Συλλογικώς απρόσωπη - συστημικά διαμεσολαβημένη.)

Το ερώτημα πρέπει να αναδιατυπωθεί, ώστε να λάβει υπόψη την αναλογία του νεωτερικού με το ελληνικό παράδειγμα. Τότε από το ερώτημα "πώς μπορεί" προηγείται το ερώτημα "τι θα σήμαινε" ανθρωπολογικά η ζητούμενη υπέρβαση της πόλωσης νεωτερικού ατομοκεντρισμού - νεωτερικού κολεκτιβισμού; Στη βάση αυτή το δικό μας "Πρόσωπο" χρησιμεύει απλώς ως κριτικό-επιστημολογικό υπόδειγμα.

Η απάντηση είναι ασφαλώς ανοιχτή στην έρευνα - δεν είναι δεδομένη.